Hướng dẫn quy trình kĩ thuật trồng và chăm sóc cây dổi lấy hạt, lấy gỗ từ Trung tâm giống cây trồng Học viện Nông Nghiệp Việt Nam. Dổi là một loại cây trồng quý có giá trị kinh tế cao đem lại thu hoạch lớn được ví là vàng đen của Tây Bắc.

Quy trình kỹ thuật trồng cây dổi ghép lấy hạt và lấy gỗ

• Giới thiệu đặc điểm cây dổi, phân biệt dổi lấy hạt và lấy gỗ.
• Chuẩn bị cây dổi giống trước khi đem trồng.
• Chuẩn bị đất trồng dổi
• Kĩ thuật trồng cây dổi
• Hướng dẫn chăm sóc định kì hàng năm
• Phòng trừ sâu bệnh trên cây dổi 
• Thu hoạch sơ chế bảo quản hạt dổi

Giới thiệu đặc điểm cây dổi, phân biệt dổi lấy hạt và dổi lấy gỗ

Cây Dổi (tên gọi khác Giổi) là loại cây đặc hữu của Việt Nam, phân bố chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía Tây Bắc và khu vực Tây Nguyên nước ta.
Từ lâu người dân huyện Lạc Sơn tỉnh Hòa Bình đã biết đến giá trị to lớn của cây dổi nên đã đem về trồng tại gia đình.
Hiện nay tại Lạc Sơn có những cây dổi tuổi thọ lên tới gần trăn năm.

Đặc điểm cây dổi 

• Dổi thuộc loại cây thân gỗ lớn cây trong rừng.
• Cây trưởng thành có thể cao hơn 30m, đường kính thân cây tới hơn 1m.
• Thân cây thẳng tăm tắp, tròn đều, phân cành cao.
• Gỗ dổi có mùi thơm đặc biệt, thớ gỗ mịn, vàng, vân gỗ đẹp, sắc nét, gỗ nhẹ và bền, không bị mối mọt, không bị cong vênh nên có giá trị kinh tế cao.
• Người dân thường tìm gỗ Dổi để làm nhà (nhà gỗ), làm sàn gỗ, đóng đồ nội thất hay làm những sản phẩm mỹ nghệ…
• Bên cạnh lấy gỗ, đồng bào dân tộc Mường ở đây sử dụng hạt dổi như một loại gia vị và loại thuốc chữa bệnh.
• Vỏ cây và hạt giổi có nhiều tác dụng trong việc trị đau bụng, làm thuốc kích thích tiêu hóa, chữa đầy hơi, ăn không tiêu và hữu dụng trong việc chữa sốt.
• Tinh dầu chiết từ hạt và thịt quả dổi chứa safrol 70,2% (thịt quả) và 72,9% (hạt) và methyl eugenol 18,5% (hạt), 24,2% (thịt quả). Tinh dầu chiết từ thân chủ yếu chứa camphor 23,8% và safrol 14,3%.
• Cách dùng hạt dổi làm gia vị gần tương tự như khi ta dùng tiêu (nhưng thơm hơn rất nhiều).
• Cây dổi càng lâu năm sẽ cho càng nhiều hạt và hạt càng thơm, ngon.
• Quả khi chín sẽ bung ra cho những hạt Dổi chín đỏ căng mọng.
• Hạt Dổi to khoảng bằng hạt ngô, khi được đem phơi khô sẽ chuyển từ màu đỏ sang màu cánh gián hoặc màu đen bóng.

Phân biệt cây dổi lấy hạt và cây dổi lấy gỗ

Nhiều người nhắc đến cây dổi đều nghĩ là cây này là loại có thể vừa lấy hạt vừa lấy gỗ, tuy nhiên thực tế có tới 2 loại dổi.
Dổi ăn hạt (Michelia tonkinensis) và dổi xanh (Michelia mediocris). Hạt của cây dổi xanh không ăn được vì nó đắng.

Dổi ăn hạt (Michelia tonkinensis)

• Lá không có sẹo lá kèm trên cuống lá; các lá noãn ít, thường dưới 10 và các đại phát triển thành quả trưởng thành cũng ít, thường dưới 8 kích thước lá nhỏ hơn dổi xanh (6,0-13 x 5,0-5,5 cm), hình trứng ngược.

Dổi xanh (Michelia mediocris)

• Gần giống với loài Giổi ăn hạt ở đặc điểm về hình thái lá, thường dạng trứng.
• Tuy nhiên nó khác với loài giổi ăn hạt ở chỗ: bộ nhụy hình trụ dài với 15-20 lá noãn rời các đại trưởng thành nhiều, thường trên 10, hình trứng, không có cuống quả và không có eo thắt loại này chỉ lấy gỗ.
• Do đó tùy theo mục đích trồng mà chọn cây dổi giống chuẩn

Chuẩn bị cây dổi giống trước khi đem trồng.

• Cây dổi trồng từ hạt thì sau 7-9 năm mới cho thu hoạch quả
• Cây trồng từ loại ghép thì sau 3-4 năm đã cho được thu hoạch.
• Cây dổi trồng rừng có thể tự tái sinh từ hạt hoặc chồi cây nhưng tỉ lệ rất thấp chỉ từ 30-40 cây/ha.
• Gieo hạt trước khi trồng 8-10 tháng tuy nhiên do hạt giổi nhanh mất sức nẩy mầm nên sau khi thu hái có thể gieo hạt ngay để tăng tỷ lệ nẩy mầm của hạt.

Gieo ươm hạt dổi

• Hạt được xử lý theo cách: ngâm hạt đen trong nước từ 4-6 giờ, sau đó vớt ra rửa sạch, ủ trong bao vải 7-10 ngày, khi hạt nứt nanh hoặc có 2 lá mầm thì cấy vào  bầu.
• Vỏ bầu làm bằng Polyetylen có kích thước 10x18cm, xung quanh đục lỗ thoát nước.
• Ruột bầu có tỷ lệ 89% đất vườn ươm hoặc đất rừng, 10% phân chuồng hoai, 1% NPK có thành phần 5:10:5 hoặc 10:10:5.
• Sau 2  tháng tưới hàng ngày cho đủ độ ẩm.
• Tưới dung dịch NPK(5:10:5) nồng độ 0,5%, với liều lượng 2 lít trên 1m2, hoặc tưới phân chuồng hoai đã pha loãng.
• Sau tưới phân phải tưới lại bằng nước để rửa sạch lá.
• Khi cây con cao 10-15cm thì đảo bầu kết hợp phân loại theo chiều cao để chăm sóc những cây sinh trưởng kém.
• Trong thời gian 3-4 tháng tiếp tục đảo bầu và phân loại cây để chăm sóc cho đến khi đem trồng.
• Sau 4 tháng giảm một nửa độ tàn che,
• Tháng thứ 6 bỏ hoàn toàn dàn che,
• Ngừng tưới nước 3-4 tuần trước khi đem trồng.
• Để phòng trừ nấm, bệnh phải dùng Benlát C nồng độ 0,05% phun lên luống trước khi cây cây 1 tuần.
• Định kì 10-15 ngày phun 1 lần với lượng thuốc phun 2 lít cho 1m2.
• Cây con đem trồng phải đạt 8-10 tháng tuổi, cao 40-50cm, có đường kính gốc 0,3-0,5cm,sinh trưởng bình thường, lá xanh, thân thẳng, không sâu bệnh.

Chuẩn bị đất trồng dổi

• Giổi xanh được trồng ở những nơi có nhiệt độ không khí trung bình năm từ 20 đến 25^oC,lượng mưa trung bình năm 1500-2500 mm,
• Cây phân bố ở các vùng đồi núi có độ cao dưới 700m so với mực nước biển trong các rừng lá rộng thường xanh. Giổi xanh ưa đất sâu ẩm, tốt, thoát nước. Nó mọc trên nhiều loại đất feralit phát triển trên gnai, micasit, phiến thạch sét, phiến thạch mica, macma axit.
• Chúng thường sống hỗn giao với các loài như Lim xẹt, Ràng ràng mít, Re, Ngát (ở miền Bắc) hoặc với Xoay, Thông nàng, Trám, Vạng, Giẻ (ở Tây Nguyên).
• Cây ưa sáng, sinh trưởng tương đối nhanh, tái sinh hạt tốt.
• Cây non chịu bóng nhẹ.
• Giổi xanh được trồng ở rừng nghèo kiệt (IIIa1), rừng non phục hồi (IIa) hay đất trảng cây bụi có cây gỗ rải rác.

Thời vụ trồng:

Các tỉnh miền Bắc trồng vào vụ Xuân hay đầu vụ Hè từ tháng 3-6; vùng Bắc Trung Bộ trồng vào tháng 10-11; vùng Đông Nam Bộ, duyên hải Nam Trung Bộ và Tây Nguyên trồng vào tháng 6-8.

Kĩ thuật trồng cây dổi

Trồng theo băng.

• Áp dụng cho rừng nghèo kiệt, thiếu tái sinh và rừng non phục hồi sau nương rẫy.
• Băng được thiết kế theo hướng Đông – Tây hoặc theo đường đồng mức với địa hình có độ dốc lớn hơn 15^o.
• Đối tượng trồng rừng có tầng cây cao 8-10m phát băng trồng rộng 5-6m, băng chừa 8-10m. Đối tượng trồng rừng có tầng cây cao 12-15m phát băng trồng 7-8m băng chừa 10-12 m.
• Đối tượng trồng rừng có tầng cây cao trên 15m phải hạ tán xuống dưới 15m, phát băng trồng rộng 7-8m, băng chừa 10-12m.
• Cuốc hố 40x40x40 cm trước khi trồng 1 tháng, lấp hố trước khi trồng 10-15 ngày.
• Trên mỗi băng trồng 1 hàng cự li cây cách cây 4 m.

Trồng theo đám:

• Áp dụng cho rừng nghèo kiệt hay rừng non phục hồi  nhưng trong quần thể rừng có diện tích đám trống tối thiểu là 200m².
• Trong các đám trống thực bì được phát sát đến gốc, băm nhỏ, dọn ra ngoài, chặt bỏ hoặc ken chết cây không phải là cây kinh tế có đường kính trên 10cm, chừa lại cây tái sinh và cây gỗ lớn kinh tế.
• Đám rừng xung quanh lỗ trống phải chặt bỏ dây leo, hoặc cây không phải là cây kinh tế có tán lớn ảnh hưởng đến cây trồng trong đám.
• Cuốc hố 40x40x40cm trước khi trồng ít nhất 1tháng, lấp hố trước khi trồng 10-15 ngày.
• Trong đám bố trí cây cách đều nhau với cự li 4mx 4m.

Trồng rừng  kinh doanh gỗ lớn: 

• Áp dụng đối với trảng cây bụi phục hồi sau nương rẫy hoặc đất rừng sau khai thác.
• Trồng hỗn loài giữa Giổi xanh và Keo lá tràm hay keo lai, trồng 1 hàng Giổi xen lẫn 1 hàng keo phù trợ.
• Nơi đất bằng phẳng thiết kế rạch trồng theo hướng Đông Tây
• Nơi có độ cao trên 15^o thiết kế luống theo đường đồng mức
• Phát sạch, chặt, băm vụn và dọn thực bì ra ngoài diện tích trồng rừng chỉ để lại cây tái sinh và cây mục đích
• Cuốc hố kích thước 60x60x60 cm đối với nơi tương đối bằng phẳng hoặc 40x40x40 cm với nơi dốc trên 15^o,
• Cuốc hố trước 1 tháng, lấp hố trước 15 ngày.
• Trong mỗi rạch trồng 1 hàng Giổi xanh vào chính giữa rạch với cự li 4x4m, các loài keo trồng với cự li 3x3m.

Tiến hành trồng cây dổi

Rạch bỏ vỏ bầu trước khi trồng, không làm vỡ bầu, đặt cây thẳng giữa hố, lấp đất đầy mặt hố, nén chặt xung quanh bầu, vun lớp đất mặt xung quanh cổ rễ.
Một tháng sau khi trồng kiểm tra hiện trường để trồng dặm các cây chết.
Sau 3 tháng tiến hành nghiệm thu tỷ lệ sống trên 90% đạt yêu cầu.

Hướng dẫn chăm sóc định kì hàng năm

Rừng trồng được chăm sóc trong 5 năm liền:
Năm thứ nhất:
Sau khi trồng 2-3 tháng phát quang thực bì, dây leo, cỏ dại xâm lấn cây mới trồng, làm cỏ xới đất xung quanh gốc cây rộng 1m.
Năm thứ hai: chăm sóc 3 lần
Lần 1vào đầu vụ xuân, phát dây leo bụi rậm xâm lấn cây trồng.
Lần 2 vào đầu mùa mưa, vun xới quanh gốc trong phạm vi 1m, kết hợp bón phân NPK(5:10:3) lượng bón 200g/ cây. Lần 3, phát quang thực bì dây leo, cây bụi xâm lấn cây trồng vào cuối mùa mưa.
Năm thứ ba: Chăm sóc 2 lần
Lần 1 vào đầu vụ xuân, phát quang thực bì, dây leo cây bụi xâm lấn cây trồng.
Lần 2, phát thực bì, dây leo, xới vun gốc kết hợp bón phân NPK như năm thứ hai.
Sau khi trồng 2-3 năm khi thấy tán cây phù trợ ảnh hưởng đến sinh trưởng của cây giổi cần phải điều chỉnh mật độ cây phù trợ.
Năm thứ tư và thứ năm, chăm sóc 1 lần/ năm.
Nội dung chăm sóc gồm phát dây leo, bụi rậm, cây bụi, loại bỏ cây sâu bệnh, cây không mục đích có tán lớn ảnh hưởng đến cây trồng trong băng, rạch .

Phòng trừ sâu bệnh trên cây dổi 

Thường có 2 loại sâu hại: Sâu đục nõn và sâu ăn lá cả ở vườn ươm và ngoài rừng trồng.
+ Xén tóc: Ấu trùng xén tóc đục thân, xén tóc trưở thành gặm vỏ, làm gãy cành, giảm sinh trưởng và làm chết cây.
+ Sâu đục thân: Sâu non đục ngọn làm gãy ngọn, giảm sinh trưởng của cây.
- Cách phòng trự hữu hiệu nhất là thường xuyên kiểm tra và bắt sâu vào buổi sáng. Ngoài ra còn có thể dùng hoá chất thông thường.
+ Phòng chống mối: (Dùng LORSBANE-50EC hoặc SUMICIĐINE-20EC) 4 lít thuốc pha tỷ lệ 70 lít nước-phun vào hố trước khi trồng 10 - 15 ngày.
+ Phòng chống dế: Dùng bả gồm 90% cám gạo rang + 10% phân ngựa, bò khô + 11/000 BAĐAN-95 sp, vê viên băng hạt đậu tương, rắc mỗi gốc 2 viên sau khi trồng

Thu hoạch sơ chế bảo quản hạt dổi

Ta có thể thu quả dổi bằng cách nhặt quả quanh gốc hoặc dùng sào chọc cho quả rụng xuống.
Quả phơi khô tách hạt bảo quản nơi khô ráo, khi sử dụng thì rang chín xay nhỏ.